Phát huy vai trò "tự quản" của cộng đồng trong lễ hội

Theo thông lệ, những ngày đầu xuân cũng là thời điểm bắt đầu mùa lễ hội. Thế nhưng làm sao để lễ hội không bị thương mại hóa, thực sự là hoạt động văn hóa cộng đồng văn minh, an toàn, tiết kiệm, đòi hỏi sự vào cuộc, chung tay của các cấp, các ngành đặc biệt là người dân.

Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch đã ban hành Công văn số 5672/BVHTTDL-VP về việc tăng cường công tác quản lý, tổ chức các hoạt động văn hoá, thể thao, du lịch và lễ hội đầu xuân Ất Tỵ 2025. Theo đó, các đơn vị chức năng, các cấp chính quyền cơ sở xây dựng các phương án bảo đảm tình hình an ninh trật tự, an toàn xã hội, phòng chống cháy nổ, bảo vệ môi trường, vệ sinh an toàn thực phẩm, an toàn giao thông… đảm bảo hoạt động lễ hội được tổ chức trang trọng, đúng nghi lễ truyền thống; loại bỏ hoặc thay thế những tập tục không còn phù hợp với xu thế hội nhập và phát triển. Tăng cường vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu chính quyền địa phương trong công tác quản lý và tổ chức lễ hội theo phân cấp quản lý...

Theo truyền thống văn hóa, lễ hội là dịp để mọi người hướng về cội nguồn, thể hiện sự gắn kết cộng đồng, đáp ứng nhu cầu sáng tạo và hưởng thụ những giá trị văn hóa vật chất và tinh thần của mọi tầng lớp dân cư. Đây là loại hình sinh hoạt văn hóa dân gian tổng hợp, phản ánh đời sống tinh thần của cộng đồng dân cư. Lễ hội chính là tài nguyên văn hóa truyền thống của cha ông để lại cho chúng ta. Theo thống kê, cả nước hiện có 7.966 lễ hội lớn nhỏ. Đa số các lễ hội được tổ chức bởi các địa phương, gắn liền với đời sống sinh hoạt của bà con bản địa.

Theo đánh giá của Cục Văn hóa cơ sở, trong những năm gần đây, nhìn chung công tác tổ chức và quản lý lễ hội ở các địa phương có nhiều chuyển biến tích cực. Tính văn minh tại nơi thờ tự được nâng cao; không gian lễ hội được bảo đảm sạch đẹp, an toàn; các yếu tố truyền thống được bảo tồn, giữ gìn có hiệu quả; người dân và du khách cơ bản chấp hành tốt hơn các quy định… Đặc biệt, với sự vào cuộc quyết liệt của cơ quan quản lý và các đơn vị chức năng, ban quản lý lễ hội…. những biến tướng ở lễ hội có chiều hướng giảm mạnh, góp phần đưa hoạt động lễ hội và nhu cầu đi lễ đầu năm của người dân dần trở về với những giá trị văn hóa truyền thống vốn có.

Các hoạt động mê tín, dị đoan như: bói toán, xóc thẻ; tàng trữ, buôn bán, sử dụng văn hóa phẩm cấm lưu hành; tổ chức trò chơi có tính chất cá cược, đánh bạc trá hình; ăn xin, dịch vụ đổi tiền lẻ hưởng chênh lệch… đã giảm nhiều so với trước đây. Hầu hết các lễ hội đã đi vào nền nếp, tổ chức theo hướng thiết thực, hiệu quả, an toàn, tiết kiệm, phù hợp với truyền thống văn hóa của dân tộc.

Tuy nhiên, bên cạnh những giá trị tích cực, việc tổ chức một số lễ hội có lúc, có nơi còn những hạn chế nhất định: nạn trộm cắp tài sản gia tăng gây hoang mang, lo lắng và mất an ninh trật tự, an toàn xã hội, làm giảm sút các giá trị truyền thống của lễ hội. Việc lạm dụng, phục dựng lễ hội một cách ồ ạt, tổ chức lễ hội nghiêng về giá trị thương mại, những hoạt động như "buôn thần, bán thánh" vẫn còn diễn ra...  

Theo đánh giá của nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ - nguyên giảng viên Trường ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn (ĐHQG Hà Nội), sự nghiệp đổi mới đã xây dựng được một nền tảng kinh tế nhất định để phục hưng các lễ hội truyền thống. Tuy nhiên, kinh tế thị trường phát triển cũng khiến tâm lý xã hội nghiêng về ganh đua và chạy theo các giá trị vật chất. Điều đó cũng dần len lỏi vào việc tổ chức lễ hội khi mục tiêu thương mại được ưu tiên hàng đầu, không chỉ tạo nên sự phản cảm về tâm lý mà còn bào mòn các giá trị văn hóa, tinh thần của lễ hội truyền thống.

Để lan tỏa những điểm tích cực, bảo đảm lễ hội thực sự an toàn, lành mạnh, văn minh, gìn giữ được nét văn hóa truyền thống, trước tiên cần đẩy mạnh tuyên truyền nâng cao nhận thức cho mỗi người dân. Bên cạnh đó, cần phát huy vai trò của các cơ quan báo chí, truyền thông và dư luận xã hội trong việc phê phán những hiện tượng tiêu cực, biểu dương những khía cạnh tích cực.

Ngoài ra cần tăng cường hiệu quả công tác quản lý nhà nước, công tác giám sát, thanh tra, kiểm tra, song song với đẩy mạnh vai trò "tự quản" của cộng đồng, phát huy hơn nữa ý thức, trách nhiệm của các Ban tổ chức lễ hội, Ban quản lý các di tích để kịp thời xử lý, điều chỉnh những lệch lạc, biến tướng trong lễ hội. Đồng thời, cần sử dụng cả các chế tài pháp luật xử lý nghiêm vi phạm, nhất là những hành vi lợi dụng tín ngưỡng, lễ hội để trục lợi, kích động bạo lực; lưu hành, kinh doanh văn hóa phẩm trái phép; quảng bá các hoạt động mê tín dị đoan, "buôn thần, bán thánh" trái với thuần phong mỹ tục, vi phạm quy định về thực hiện nếp sống văn minh./.